नेपाल भूकम्पीय हिसाबले संवेदनशील देश हो। २०१५ को महाभूकम्पले हामीलाई सिकाएको सबैभन्दा ठूलो पाठ भनेको — सुरक्षित जग बिना सुरक्षित घर सम्भव छैन। घरको बल, टिकाउपन र भूकम्प प्रतिरोध क्षमता सीधै “माटो” मा निर्भर हुन्छ।
यस ब्लगमा हामी नेपालमा कस्तो माटोमा घर सुरक्षित हुन्छ, कुन माटोमा कस्तो “जग” (Foundation) हाल्नुपर्छ, र “माटो परीक्षण” किन अनिवार्य हुन्छ भन्नेबारे विस्तारमा बुझ्नेछौं।
भाग १: भूकम्पीय जोखिम र माटोको महत्त्व
१.१ नेपालमा भूकम्पको वास्तविकता
नेपाल भूकम्पीय रूपमा उच्च जोखिम (High Seismic Zone) मा पर्छ। विगतका ठूला भूकम्पहरूले हजारौं घर ध्वस्त भएका थिए। त्यसैले सुरक्षित निर्माण = सही जग + गुणस्तरीय माटो परीक्षण हो।
१.२ जग (Foundation) र माटोको सम्बन्ध
जग भनेको घरको मेरुदण्ड हो। जग बलियो भएन भने, चाहे कति महँगो सामग्री प्रयोग गरे पनि घर टिक्दैन। जगको स्थायित्व सिधै माटोको गुणस्तरमा भर पर्छ।
१.३ "सुरक्षित माटो" भनेको के हो?
निर्माणका लागि सुरक्षित माटो भन्नाले—
उच्च भार वहन क्षमता (High Bearing Capacity) भएको,
भूकम्पमा स्थिर (Seismically Stable) हुने,
र पानी वा द्रवीकरण (Liquefaction) को जोखिम कम भएको माटो।
भाग २: निर्माणका लागि माटोका प्रकार र तिनीहरूको व्यवहार
नेपालको भौगोलिक विविधताका कारण यहाँ विभिन्न प्रकारका माटो पाइन्छ। माटोको प्रकार अनुसार भूकम्पको असर फरक पर्छ।
| माटोको प्रकार | विशेषता | भूकम्पमा व्यवहार | सुरक्षित निर्माणका लागि सुझाव |
|---|---|---|---|
| क. बलियो र चट्टानी माटो (Type I: Rock/Hard Soil) | चट्टान, गिट्टी, बाक्लो बालुवा | कम्पन कम हुन्छ, सबैभन्दा सुरक्षित | स्ट्रिप/आइसोलेटेड फुटिङ पर्याप्त |
| ख. मध्यम माटो (Type II: Medium Soil) | बाक्लो माटो, घना बालुवा | सामान्य कम्पन | टाइ-बीम सहित बलियो जग |
| ग. नरम र कमजोर माटो (Type III: Soft Soil) | फुर्सो बालुवा, नरम क्ले | द्रवीकरणको जोखिम, कम्पन प्रवर्द्धन | राफ्ट/म्याट वा पाइल फाउन्डेसन |
| घ. जोखिमयुक्त स्थान (Hazardous Sites) | नदी किनार, पुरानो फोहोर जमिन, भिरालो (>१५%) | पहिरो, अस्थिरता | निर्माण नगर्ने वा ग्राउन्ड इम्प्रुभमेन्ट आवश्यक |
भाग ३: सुरक्षित जगका लागि पहिलो कदम – माटो परीक्षण
घर बनाउँदा तपाईँको जग्गामा कस्तो माटो छ भनेर थाहा पाउनु पहिलो काम हो।
३.१ माटो परीक्षण (Soil Investigation): SPT (Standard Penetration Test), बोअरहोल परीक्षण।
३.२ भार वहन क्षमता (Bearing Capacity): जगको गहिराइ र आकार तय गर्न।
३.३ द्रवीकरण सम्भाव्यता: पानी नजिक फुर्सो बालुवा छ कि छैन थाहा पाउन।
३.४ इन्जिनियरको भूमिका: जिओटेक्निकल इन्जिनियरको रिपोर्टकै आधारमा डिजाइन।
भाग ४: माटो अनुसार जगको छनोट
| जगको प्रकार | उपयुक्त माटो | भूकम्पीय सुरक्षा उपाय |
|---|---|---|
| आइसोलेटेड/स्ट्रिप फुटिङ | बलियो/चट्टानी माटो | सबै फुटिङलाई टाइ-बीमले जोड्ने |
| राफ्ट/म्याट फाउन्डेसन | नरम/कमजोर माटो | भारलाई ठूलो क्षेत्रमा फैलाउने |
| पाइल फाउन्डेसन | धेरै कमजोर माटो | गहिरोमा रहेको बलियो तहमा भार पुर्याउने |
| र्याम्ड अर्थ/अर्थब्याग | ग्रामीण क्षेत्रमा स्थानीय माटो | गिट्टीले भरिएको खाडल जग प्रयोग गर्ने |
भाग ५: माटो कमजोर भए थप उपाय
१. ग्राउन्ड इम्प्रुभमेन्ट: कम्पेक्सन, स्टोन कोलम, वा ग्राउटिङ।
२. बेस आइसोलेसन (Base Isolation): ठूला भवनमा कम्पन रोक्ने प्रविधि।
३. हल्का सामग्री: घरको भार कम गर्न बेम्बू, CSEB, हेम्पक्रिट आदि।
भाग ६: नेपाल राष्ट्रिय भवन संहिता (NBC)
इन्जिनियर अनिवार्य: लाइसन्सप्राप्त सिभिल/स्ट्रक्चरल इन्जिनियर।
नक्साको एकरूपता: चौकोस वा आयताकार डिजाइन।
गुणस्तरीय सामग्री: गुणस्तर परीक्षण अनिवार्य।
बारम्बार सोधिने प्रश्नहरू (FAQs)
१. माटो परीक्षण किन अनिवार्य छ?
– यसले भार वहन क्षमता र द्रवीकरण जोखिम पत्ता लगाउँछ।
२. काठमाडौं उपत्यकामा सबैभन्दा ठूलो जोखिम के हो?
– नरम क्ले र फुर्सो बालुवाका कारण द्रवीकरण र कम्पन प्रवर्द्धन।
३. कमजोर माटोमा कुन जग उपयुक्त हुन्छ?
– राफ्ट/म्याट वा पाइल फाउन्डेसन।
४. जगसँगै अरू के कुरामा ध्यान दिनुपर्छ?
– डक्टाइल डिटेलिङ, हल्का छाना, टाइ-बीम।
५. माटोमा सिमेन्ट मिसाउँदा जग बलियो हुन्छ?
– सीधै मिसाउनु सुरक्षित छैन। इन्जिनियर सल्लाह अनुसार ग्राउन्ड इम्प्रुभमेन्ट गर्ने।
निष्कर्ष
नेपालमा घर बनाउँदा “कस्तो माटो राम्रो हो” भन्दा पनि तपाईँको जमिनको माटो कस्तो छ भनेर परीक्षण गर्नु सबैभन्दा महत्वपूर्ण कदम हो।
माटो परीक्षण नगरी जग हाल्नु आत्मघाती हो।
सही जग छनोट गरेर मात्र भूकम्प प्रतिरोधी घर सम्भव हुन्छ।
इन्जिनियरको सल्लाह, NBC को पालना र गुणस्तरीय सामग्री प्रयोग = सुरक्षित भविष्य।